با پیگیری های مستمر و منظم دبیرخانه شورای عالی علوم، تحقیقات و فنّاوری صورت گرفت: حمایت مالی 5 دستگاه اجرایی کشور از 13 طرح کلان ملّی پژوهش و فنّاوری

در سال‌های اخیر سیاست‌گذاران کلان علم و فنّاوری کشور با توجه به نقش بی بدیل توسعه علم و فنّاوری در تحقق اهداف اقتصادی، اجتماعی، ‌سیاسی و فرهنگی کشور،‌ بر لزوم افزایش فعالیت‌های علمی و فناورانه کشور و به دنبال آن بر افزایش تخصیص منابع مالی در این حوزه تأکید کرده‌اند.

کشورها با استفاده از رهیافت‌های مختلفی نسبت به توسعه و ارتقاء جایگاه علم و فنّاوری خود در سطح ملی و بین المللی اقدام کرده‌اند. انتخاب طرح‌های کلان پژوهش و فنّاوری و ایجاد همگرایی بین فعالیت‌های علمی و فناورانه کشور با تزریق منابع مالی بصورت هدفمند، یکی از رهیافت‌هایی است که توسط بسیاری از کشورها مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. براساس نظر سازمان همکاری و توسعه اقتصادی، طرح علمی کلان، طرحی است که از نظر اهمیت، حیطه کار و پیچیدگی در حدی است که یک تلاش مشارکتی و هماهنگ بین عناصر و بازیگران مختلف را نیاز دارد و همچنین نیازمند منابع مالی، تجهیزات، تسهیلات، نیروی انسانی و پشتیبانی ویژه‌ای جهت انجام می‌باشد.

اجرای طرح­های کلان از یک سو با مشارکت دادن محققان و پژوهشگران و از سوی دیگر بهره‌‌گیری از توانمندی‌های دستگاه‌های اجرایی و ایجاد شرکت‌های دانش بنیان می‌تواند در کاهش شکاف علمی و فنّاوری کشور نقش حیاتی ایفاء نماید. همچنین با توجه به اینکه سهم اعتبارات پژوهشی از تولید ناخالص داخلی تا پایان برنامه پنجم توسعه باید به 3 درصد افزایش یابد لذا طراحی و اجرای طرحهای کلان زمینه مناسبی برای جذب اعتبارات پژوهشی فراهم می‌نمایند. بطور کلی مزایا و دستاوردهای طرح‌های کلان را می توان بصورت زیر دسته بندی کرد:

• دستیابی به اهداف مندرج در اسناد بالادستی مانند سند چشم انداز، نقشه جامع علمی کشور و برنامه پنجم توسعه،

• پی ریزی مبنایی مستحکم برای اقتصاد مقاومتی

• الگو سازی ایرانی - اسلامی در پیشرفت با حفظ استقلال

• تحول دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی به مراکز تولید علم و فنّاوری نیازمحور

• تقویت اقتصاد دانش بنیان و تولید ملی و افزایش سهم صادرات محصولات با فنّاوری‌های بالا

• تقویت خودباوری و خوداتکایی ملّی

• ایجاد هم افزایی در چرخه ارتباطی دولت، دانشگاه و صنعت

• اصلاح مدیریت کلان علم و فنّاوری در کشور

• تحقق مدیریت جامع اطلاعات و دانش در کشور

• ایجاد انسجام و بهره‌وری بالاتر در حوزه علم و فنّاوری کشور

• شناخت صحیح و جامع از نیازها و اولویت‌های کشور

• ایجاد زمینه نهادی مناسب برای جذب صحیح اعتبارات پژوهشی.

بر اساس " بند 1" کلیات آیین­نامه اجرایی طرح­های کلان ملّی مصوب شورای عالی علوم، تحقیقات و فنّاوری "طرح کلان ملّی" طرحی است که: 1- ارزش افزوده فراوان ایجاد می نماید و منافع مختلف برای جامعه شامل مزایای اجتماعی، بهداشتی، اقتصادی و فرهنگی را در بردارد. 2- مبتنی بر توسعه علوم و فنّاوری های مستقر بر لبه دانش یا بومی سازی آن ها باشد. 3- اندازه و هزینه طرح عموماًً فراتر از حیطه و توان یک بخش یا نهاد خاص باشد. 4- هم راستا با اولویت های ملّی باشد. 5- همکاری نهادها و سازمان های مختلف در طرح را در برگیرد. 6- توسعه و هم افزایی میان اهداف آموزشی و تحقیقاتی را موجب شود. 7- شامل طیف گسترده ای از طرح های تحت حمایت طرح اصلی باشد.

شورای عالی علوم، ‌تحقیقات و فنّاوری (عتف) به عنوان بالاترین مرجع قانونی سیاست‌گذار علم و فنّاوری کشور، براساس وظایف و مأموریت‌های قانونی خود، از سال 1389 با همکاری صاحبنظران و خبرگان دانشگاهی و دستگاهی و نیز مسئولان پژوهش و فنّاوری دستگاه‌های اجرایی بر مبنای نیازهای حال، فرصت‌های آینده و توانمندی‌های دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و دستگاه‌های اجرایی، شناسایی، تعریف و تصویب طرح­های کلان ملّی در حوزه‌های مختلف را جزء برنامه­های اصلی خود قرار داد.

انتخاب حوزه­های اولویت­دار فنّاوری جهت سرمایه­گذاری هدفمند در آنها، همواره به عنوان یکی از دغدغه‌های اصلی برای مسئولان و سیاست­گذاران کشور مطرح بوده است. برنامه ملی تحقیقات کشور برای اولین بار در آذرماه سال 1375 با فراخوان شورای پژوهش‌های علمی کشور شروع و بنیان نهاده شد و با تصویب تبصره 63 قانون بودجه سال 1376 توسط مجلس شورای اسلامی، شکل قانونی گرفت. شورای پژوهش های علمی کشور در سال 1376 با تصویب 1358 پروژه، اولین مرحله برنامه ملی تحقیقات کشور را به اجرا گذارد.

در سال 1381، سازمان پژوهش­های علمی و صنعتی ایران، به سفارش معاونت فنّاوری وزارت علوم، تحقیقات وفنّاوری و با پشتیبانی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور طرح «‌تعیین اولویت­های فنّاوری کشور» را به‌مرحله اجرا گذاشت تا ضمن بهره‌گیری از تجارب سایر کشورها و اطلاعات و تجربیات داخلی، الگوی مناسبی را برای تعیین اولویت­های علمی کشور تعریف و اولویت­های فنّاوری را بصورت علمی و منطقی و با بهره‌گیری از نظرات خبرگان و صاحب‌نظران تعیین نماید.

پس از راه­اندازی شورای تحقیقات و فنّاوری در وزارت علوم در سال1380، دبیرخانه این شورا اقدام به گردآوری اولویت­های پژوهش­های توسعه­ای از سازمان­های اجرایی کشور کرد و از اجرای تحقیقات در راستای اولویت­های سه وزارتخانه صنایع و معادن، نیرو و ارتباطات و فنّاوری اطلاعات حمایت نمود. این شورا مجدد در سال 1382 نسبت به گردآوری و انتشار اولویت­های پژوهشی از 22 سازمان­ اجرایی اقدام نمود. این اولویت‌ها با هدف ایجاد هماهنگی و توافق بین بخشی در دستور کار شورای تحقیقات و فنّاوری قرار گرفت.

در پایان سال 1386 معاونت علمی و فنّاوری رئیس جمهور موارد جدیدی را در قالب 9 محور تحقیقاتی به عنوان اولویت­های تحقیقاتی کشور اعلام نمود. این محورها علاوه بر پوشش اولویت­های تحقیقاتی مندرج در قانون برنامه چهارم توسعه کشور به استثناء فنّاوری هسته­ای، اولویت­های دیگری را که عبارت از فنّاوری­های بین­رشته­ای و نوین، میکروالکترونیک، انرژی­های نو، سلول­های بنیادی، گیاهان دارویی و طب ایرانی و سنتی را نیز شامل می­شد.

در سال 1387، وزارت علوم، تحقیقات و فنّاوری با بهره­گیری از پانلهای تخصصی و با مشارکت دستگاههای اجرایی 100 اولویت علم و فنّاوری کشور را تعیین نمود.

زمستان 1387، شورای عالی علوم، تحقیقات و فنّاوری در راستای جمع آوری طرح های کلان ملی، طی فراخوانی در از تمامی دستگاه‌ها، سازمان‌ها، دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها خواستار ارائه طرح های اولویت دار شد. این طرح ها پس از جمع آوری به دفتر ریاست جمهوری جهت ترتیب اثر ارسال شد که متأسفانه جمع آوری طرح های کلان ملی در همین مرحله متوقف گردید.

در سال 1387 مرکز طرح های کلان ملی فنّاوری در معاونت علمی و فنّاوری ریاست جمهوری تشکیل گردید. از جمله اقدامات این معاونت می­توان  به تشکیل مرکز طرح­های کلان ملی فنّاوری اشاره کرد. این مرکز تا پایان خردادماه سال 1392 تعداد 20 طرح کلان ملّی را تعریف و تصویب نموده است.

پس از تدوین نقشه جامع علمی کشور در اسفند 89 نیز فهرستی از اولویت های علم و فنّاوری مورد توجه قرار گرفت.

با توجه به نقش شورای عالی عتف در برنامه­ریزی برای توسعه علم و فنّاوری، دبیرخانه این شورا از ابتدای  سال 1389 تصویب طرح­های کلان ملی را مهمترین وظیفه خود دانست. در این راستا ابتدا معیارهای ارزیابی و انتخاب طرح های کلان ملی پژوهش و فنّاوری تدوین و هر یک از کمیسیونهای تخصصی شورای عالی با توجه به معیارهای مصوب و همفکری صاحبنظران دانشگاهی و خبرگان دستگاههای ذیربط، طرح های کلان ملی پژوهش و فنّاوری را انتخاب کردند.

دبیرخانه شورای عالی عتف با توجه به پیشینه و فعالیت‌های صورت گرفته در کمیسیون‌های تخصصی در دی‌ماه 1390 تعداد 37 طرح کلان ملّی پژوهش و فنّاوری را با همکاری دستگاه‌های اجرایی تدوین نمود و در کمیسیون دائمی به تصویب رسانید. بدین ترتیب تا پایان سال 1392 تعداد 47 طرح کلان ملّی پژوهش و فنّاوری به تصویب شورای عالی رسید. فهرست عناوین این طرح­های کلان ملّی در حوزه پژوهش و فنّاوری عبارتند از:

1. طراحی و ساخت سیکلو ترون کوچک

2. توسعه دانش فنی فرآیند تبدیل هیدروژنی نفت خام و باقیمانده های سنگین (HRH)

3. مدیریت یکپارچه تولید از میدان گازی پارس جنوبی با تکیه بر انتقال و توسعه فنّاوری در حوزه های صنایع بالادستی، میان دستی و پایین دستی

4. توسعه فنّاوری و ساخت توربینهای مگاواتی ملی توربین بادی(ساخت نمونه 2 مگاواتی)

5. بومی سازی و توسعه دانش فنی طراحی و ساخت توربین گاز 25 مگاوات با قابلیت افزایش تا 30 مگا وات و کسب نشان ایرانی

6. شبکه هوشمند برق ایران و پیاده سازی طرح نمونه

7. طراحی و ساخت توربین گازی 200 کیلوواتی با سیستم تولید همزمان برق و حرارت(CHP) برای تولید پراکنده و ذخیره سازی انرژی آن

8. ایجاد دانش فنی طراحی و ساخت راکتورهای هسته ای ملی با قدرت کم

9. طرح ذخیره سازی زیر زمینی نفت و گاز

10. کسب دانش فنی، بومی‌سازی و تولید صنعتی خانواده باطری‌های لیتیومی

11. پیاده‌سازی فنّاوری ملی سامانه حمل ونقل ریلی پرسرعت

12. مطالعات ، بررسی و تدوین معیارهای برنامه ریزی و طراحی شهری اسلامی -ایرانی

13. طراحی کفی(platform) ملی برای خودروی سواری کلاس B

14. مطالعه و طراحی سیستم‌های حمل‌ونقل هوشمند درون‌شهری و برون‌شهری

15. بومی سازی و توسعه فنّاوریهای حوزه  زیرسطحی

16. اکتساب فنّاوری طراحی، ساخت و تست موتور حامل فضایی با پیشرانه سرد

17. طرح جامع سیاست خارجی برای دستیابی به اهداف دفاعی امنیتی سند چشم انداز

18. طرح معماری و راه اندازی مرکز ملی دفاع سایبری و سامانه های زیرساختی فضای سایبری

19. طرح جامع ایجاد و توسعه فنّاوری های مورد نیاز جهت تجهیز و بروز رسانی شبکه رادارهای پدافند هوایی کشور

20. طرح جامع  دفاع در برابر عوامل زیستی  (بیوتروریسم)

21. طراحی و تولید سامانه های نرم افزاری پایه امنیتی

22. طرح ملی (امنیت اجتماعی: مبانی، الگوها و راهبردها در جمهوری اسلامی ایران)

23. طراحی و ساخت سامانه منظومه ماهواره ای تدافعی

24. مدیریت، سیاست گذاری و ارزیابی خطر آلاینده های مولد غذایی و محیط زیست

25. طراحی و ساخت پروتز عصبی حرکتی زیر جلدی برای بازیابی حرکت در افراد دچار ضایعه نخاعی

26. طرح جامع تولید واکسن های دام،‌ طیور و آبزیان

27. طرح جامع تولید واکسن های انسانی

28. تدوین دانش فنی و احداث پایلوت 50 تنی تولید سلول های خورشیدی از سیلیس

29. طراحی و ساخت سفینه  حامل موجود زنده

30. طراحی و اجرای طرح صنعتی میکروآلگ و تولید بیودیزل و مواد دیگر

31. تولید بیولوژیکی هیدروژن و سایر فرآورده‌های باارزش افزوده از ریز جلبک‌ها

32. طراحی وساخت لامپ زیستی با استفاده از جلبک

33. دستیابی به فنّاوری‌های کلیدی و طراحی و ساخت  3 فروند هواپیمای 100 تا 150 نفره

34. شبکه ملی اطلاعات

35. توسعه علوم و فنّاوری رمز کشور

36. فلسفه سیاسی اسلامی

37. نقد و بررسی جریان های تفسیری قران

38. فرهنگ جامع زبان فارسی

39. نظام حکومتی الگو

40. طراحی و ساخت لیزر الکترون آزاد

41. طراحی و ساخت زنجیره تقویت گر لیزر با پالس فوق کوتاه و انرژی بالا

42. مدیریت جامع حوزه های آبخیز

43. دانش و فنّاوری استفاده از آب دریا و آبهای شور برای استفاده در کشاورزی، شرب و صنعت

44. مدیریت ذخایر ژنتیک گیاهی، دامی و آبزیان

45. بررسی اثرات تغییر اقلیم و مدیریت خشکی و خشکسالی

46. دانش و فنّاوری بازیافت پساب های شهری،‌ صنعت و کشاورزی

47. اصلاح خط مشی ها و سازوکارهای اقتصادی کشور با رویکرد اقتصاد مقاومتی

با گذشت حدود دو سال از شروع طرح های کلان پژوهش و فنّاوری، مشکلات و چالش‌های مختلفی از جمله عدم قطعیت در تخصیص منابع مالی طرح‌های کلان به صورت هدفمند، مطمئن و پیوسته، عدم شفافیت در فرایند تصویب طرح ها، مشخص نبودن حقوق مالکیت فکری طرح های کلان، تغییرات پی‌درپی در سطوح راهبردی و مدیریتی طرح‌های کلان، نبود سیستم جامع حسابداری بهای تمام شده و مالی طرح­های کلان در دبیرخانه شورای عالی عتف و عدم پاسخگویی مناسب مالی مجریان طرح­های کلان به دبیرخانه و عدم وجود روش‌شناسی خاص تدوین اسناد راهبردی طرح‌های کلان در حوزه فنّاوری‌های نرم (علوم انسانی) گریبان‌گیر این طرح‌ها هستند.

با عنایت به این مشکلات و چالش­ها، در اولین جلسه شورای عالی عتف در دولت یازدهم، به منظور تسهیل در فرایند تأمین مالی و اجرای طرح­های کلان مقرر گردید دستگاه های اجرایی میزان همراستایی طرح های کلان با اهداف و مأموریت های خود و همچنین میزان نیازمندی آنها به نتایج و دستاوردهای طرح های کلان را به دبیرخانه شورا گزارش نمایند. در صورت اعلام نیازمندی، دستگاه اجرایی به عنوان دستگاه سفارش دهنده طرح محسوب شده و بایستی متعهد به پرداخت حداقل 50 درصد هزینه طرح کلان گردد. همچنین مقرر شد برای طرح­هایی که دارای تأییدیه از دستگاه­های سفارش دهنده و یا بهره­بردار هستند، کارگروه ارزیابی متشکل از نمایندگان معاونت برنامه­ریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهور؛ دستگاه سفارش دهنده (یا بهره­بردار) طرح؛ کمیسیون تخصصی مربوطه؛ کمیته راهبری طرح و 3 نفر از بین صاحبنظران حوزۀ تخصصی مربوطه به انتخاب دبیرکل (جمعاً به تعداد 7 نفر) در دبیرخانه شورای عالی تشکیل شود. این کارگروه می بایست هر یک از طرح‌های کلان را از لحاظ نیاز کشور، توانمندی مجریان، توجیه فنی و اقتصادی طرح ارزیابی نماید.

 فهرست طرح­های کلان ملّی پژهش و فنّاوری به همراه دستگاه­های سفارش دهنده و میزان حمایت مالی از طرح­ها در جدل ذیل ارائه شده است: